پرونده فرصتهای گردشگری برای چالشهای اقتصادی - ۱۸
مشهد امكان ها و لازمه های تولید قطب مطالعات زیارت پژوهی در ایران
به گزارش آثارنیوز زیارت پژوهی یك لزوم كلیدی بر پایه توانمندی های موجود در ایران بخصوص شهر مشهد است. این مورد می تواند علاوه بر انواع گردشگری، مشهد را به كانونی برای گردشگری دانشگاهی در سطح جهانی بدل كند.
خبرگزاری مهر- گروه فرهنگ-جبار رحمانی (انسان شناس. موسسه انسان شناسی و فرهنگ)
گردشگری هیچگاه بدون بررسی های كارشناسانه و تنها بر پایه تصمیمات پشت درهای بسته، آن هم توسط كسانی كه عموما كمترین آشنایی با دانش روز گردشگری داشته رشد نمی نماید. امروزه حتی در حوزه هایی همچون گردشگری مذهبی كه به صورت سنتی زائران بدون تبلیغات و زیرساختها هم برای اعمال مناسكی و زیارت به زیارتگاه ها و... می رفتند، نبود بررسی های كارشناسانه و انجام نشدن پژوهش های روش مند می تواند به صدمه هایی جدی (همچون نتایج منفی فرهنگی/اجتماعی –مانند تنش با جامعه میزبان، زیست محیطی، اقتصادی و...) و در نتیجه كاهش شمار گردشگران/زائران بینجامد.
شهر مشهد بعنوان قطب گردشگری مذهبی ایران كه بنا به آماری كه مسئولان امر عرضه داده اند، در سال بیشتر از سی میلیون زایر را به سمت خودش جلب می كند، با آنكه مراكز علمی بسیاری در خود دارد، هنوز تمركز جدی ای بر مقوله زیارت پژوهی نداشته است.در این میان نكته اصلی آنست كه جدا از نبود سیاستگذاری های فرهنگی و اقتصادی درباره شهری مانند مشهد، ما شاهد نبود سیاستگذاری علمی هم هستیم. این حجم بالای زائر برای یك شهر، می تواند آنجا را به كانون بزرگی برای پژوهش های علمی در سطح منطقه و حتی جهان در حوزه زیارت پژوهی بدل كند. ولی نه تنها اینگونه نشده، بلكه اصولا جایگاهی در این زمینه هم ندارد. با آنكه انبوه زیادی پژوهشگاه و مراكز پژوهشی دولتی و خصوصی و مراكز دانشگاهی در این شهر هست، متاسفانه زیارت پژوهی مبتنی بر شهر مشهد، هیچ جایگاهی نه تنها در منطقه و جهان، بلكه حتی در حود ایران هم ندارد. اصولا منابع علمی جدی ای هم تابحال یا تولید نشده یا در روندهای كند اداری در قفسه های نهادها حبس گردیده اند.
هرچند هنوز درك درستی از رخداد زیارت در عمل و در سطح درك و تجربه كنشگران فردی و جمعی زائران ایرانی و خارجی وجود ندارد و همچون دیگر پدیده های دینی در ایران، گرفتار فقر مطالعاتی جدی هستیم، اما با این همه نوعی كوشش برای تحمیل و استقرار الگوهای سیاستگذاری ویژه بر پایه درك ناب از زیارت برای مدیریت گردشگری شهرهای مذهبی ایران وجود دارد. البته همین نبود و فقر پژوهشی، فرصت بیشتری برای تحمیل برداشت های فردی متولیان امر بر واقعیت بیرونی می آفریند.
پیش از هرچیز باید دقت كرد متاسفانه در ایران بررسی های علمی هم مانند خیلی از مفاهیم جدید مورد دستكاری و دگرگونی قرار گرفته اند. آنچه كه منظور نگارنده از این گونه بررسی هاست، تنها بررسی های درون دینی درباره اهمیت و ابعاد حیات فرهنگی و مذهبی امام رضا و احادیت این امام بزرگ نیست، كه البته این موارد در سنت درون دینی، بسیار مهم و ضروری می باشد. مساله اصلی در بررسی های گردشگری، تكیه بر تجربه و زمینه زیارتی شهر مشهد برای مشاركت در بحث های علمی در مراكز بزرگ جهانی درباره زیارت، گردشگری زیارتی و نتایج زیارت در زندگی مردم (هر دو گروه زائران و بومیان) است. ازاین رو مقصود از زیارت پژوهی، لزوما انجام پژوهش های درون دینی درباره تاریخ مذهبی و احادیث دینی مربوط به امام نیست. بلكه مقصود نگارنده بررسی های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، روان شناختی و حتی محیطی درباره زیارت و بارگاه امام رضا است كه آنرا در زندگی مردم مجاور حرم مطهر و ساكنان این شهر و زایران مورد بررسی قرار دهد. هم اكنون ما از نبود چنین پژوهش هایی رنج می بریم. هرچند اخیرا پژوهش هایی درباره معماری این حرم و یا مساله زیارت و بارگاه امام رضا در این شهر از دیدگاه های معماری و مطالعات هنر و همینطور انسان شناسی دین و جامعه شناسی توسط برخی اروپاییان و پژوهشگران آمریكایی انجام شده، اما هنوز بررسی های داخلی (از جمله رساله دكتری خانم اكبری در دانشگاه ادیان شهر قم) در آغاز راه مطالعات علمی در سطح استانداردهای جهانی و برای گفتگو با تجربه های جهانی این نوع بررسی ها قرار دارد. به سخن دیگر، بررسی های علمی زیارت نه تنها وسیله ای برای به اشتراك گذاشتن تجربه های خودمان با دیگر عرصه های جهانی و نظام های علمی زیارت پژوهی است، بلكه به صورت همزمان به معنای استفاده از تجربه های جهانی برای فهم زیارت ایران و شهر مشهد هم هست.
یكی از مهمترین نشانه های ضعف بنیان های علمی زیارت پژوهی در ایران، آنست كه هنوز هم ما در این مطالعات اندك موجود كه در داخل ایران انجام می شود، به دنبال معرفی خودمان به جهانیان هستیم، بی آنكه قصدی برای روبرو شدن دیالوگی و گفتگویی با مردم جهان داشته باشیم. در واقع منطق علمی، یك منطق مونولوگی و یك سویه با جهان نیست. اصولا بررسی های موجود ما، به دنبال اختراع دوباره چرخ یعنی اختراع و ابداع دوباره مفاهیم علمی لازم برای این گونه از بررسی هاست. برای همین، قرار دادن تجربه زیارت در بستر پژوهش های جهانی و استفاده انتقادی از تجربه های جهانی برای فهم تجربه ویژه خودمان و همچین عرضه تجربه ویژه زیارت در مشهد به زبان و مفاهیمی كه قابل فهم برای پژوهشگران و كارشناسان بیرون از ایران و بیرون از مذهب تشیع هم باشد، لازمه های اولیه بررسی های علمی زیارت در ایران و تولید سنت زیارت پژوهی در این كشور است. اما چرا و چگونه ما می توانیم سنت یا شاید مكتب زیارت پژوهی ویژه خودمان را بر پایه آنچه كه در شهر مشهد در جریان است، داشته باشیم؟
۱- شهر مشهد، بالاترین میزان زیارت در ایران را داراست. بیشتر از سی میلیون زایر سالانه، رقم بزرگی است و مبین اهمیت و محوریت این شهر در ذهن و زندگی مردمان شیعی. برای همین می توان گفت در این تجربه‌ی انبوه زیارت مشهد در بین ایرانیان، می توان همه گونه طیف های فرهنگی و اجتماعی و انواع بسیار گوناگونی از شیوه های فرهنگی زیارت را در این جمعیت انبوه داشت. متاسفانه گونه شناسی دقیقی از این زائران و بررسی های طولی استانداردی از آنها هنوز شكل نگرفته است.
۲- در شهر مشهد به علت آنكه سیر تاریخی ویژه ای داشته، تنها با یك بارگاه مقدس روبرو نیستیم، بلكه به شیوه های گوناگون و شبكه گسترده ای از زیارتگاه ها، قدمگاه ها و... آیین های زیارتی پیرامون آنها شكل گرفته كه می توان گفت گنجینه بزرگ و بی مانندی از اشكال گوناگون مكان های زیارتی در این شهر و حوزه فرهنگی آن شكل گرفته است. برای همین می توان تكثر و گوناگونی شیوه های فرهنگی زیارت و تجربه های زایران از گونه های زیارت را در این شبكه زنجیره ای از زیارتگاه ها مورد بررسی و شناخت قرار داد.
۳- سیاستگذاری های سلیقه ای كه در این شهر و حتی سنت های مطالعاتی آن رخ داده، بیشتر از همه بر پایه نبود بررسی های علمی جدی درباره این شهر و نسبت آن با زیارت و یا حاشیه ای بودن و سركوب این نوع پژوهش ها بوده است. برای همین، راه نجات این شهر و توسعه فرهنگی و مذهبی آن، انجام دقیق این گونه بررسی های علمی و زیارتی است. به سخن دیگر، توسعه زیارت پژوهی، لازمه اصلی اصلاح الگوها و رویه های سیاستگذاری زیارتی و آیینی در این شهر است.
۴- زیارت پژوهی را نمی توان پشت درهای بسته انجام داد. وقتی ما می توانیم به قطب بررسی های زیارت پژوهی بدل شویم و سنت ویژه خودمان را در بستر جهانی داشته باشیم كه این بررسی ها در فضاهایی دانشگاهی و بر پایه استانداردهای بین المللی و دانشگاهی انجام بگیرد و مهمتر از همه، میان پژوهشگران به روشی آزادانه به اشتراك گذاشته شود تا اجتماعی علمی پیرامون زیارت شكل بگیرد. به سخن دیگر، شاخصه اصلی نبود سنت زیارت پژوهی ایرانی درباره تجربه شهر مشهد، نبود اجتماع علمی زیارت پژوهان در این زمینه در ایران است. زیارت پژوهی متاسفانه هنوز جایگاهی در دانشگاه ایرانی نداشته و مراكز وابسته به نهادهای مذهبی و نهادهای غیردانشگاهی هم نتوانسته اند سنت علمی دقیقی در بررسی های زیارتی تولید كنند. برای همین است كه هنوز هم اجتماع علمی زیارت پژوهی نداریم و معلوم هم نیست كه چه زمان به آن دست پیدا نماییم.
۵- اهمیت زیارت پژوهی در توسعه فضاهای علمی دانشگاهی بسیار ضروری است؛ چرا كه: الف) زیارت پژوهی یك حوزه میان رشته ای است كه شاخه های گوناگون علوم انسانی از انسان شناسی، جامعه شناسی، روان شناسی، دین پژوهی و... را به هم نزدیك می كند و ب) حوزه مطالعات شهر را از یك نقص بزرگ می رهاند. مطالعات شهر در ایران بر پایه دركی سكولار از شهر است. متاسفانه مطالعات شهر نه تنها عنصر دینی را در كانون توجه خویش قرار نداده، بلكه تعمدا هم از آن چشم پوشی كرده است. بررسی های زیارت در شهر مشهد می تواند به ما نشان دهد كه چگونه یك مركز مذهبی می تواند منبع اصلی شكل گیری شهر و توسعه و تحولات آن باشد. به سخن دیگر، با بررسی تاریخ بارگاه و زیارت می توان تاریخ شهر و تحولات اجتماعی و فرهنگی آنرا استخراج كرد.
همه این عناصر مبین آنست كه زیارت پژوهی یك لزوم كلیدی بر پایه توانمندی های موجود در ایران و بخصوص شهر مشهد است. این مورد می تواند علاوه بر انواع گردشگری، شهر مشهد را به كانونی برای گردشگری دانشگاهی در سطح جهانی بدل كند و منبعی برای نشست ها و همایش های جهانی در حوزه های میان رشته ای مطالعات زیارت باشد؛ همچنانكه مشهد را به شهری جهانی در سنت های دانشگاهی بدل خواهد نمود. اما همه اینها نیازمند دركی درست از بررسی های زیارت پژوهی در سنت دانشگاه های جهانی است و مهمتر از همه، اولویت بخشی به این مساله در درك درست از مبادی و مبانی لازم برای سیاستگذاری است.
این مطلب را می پسندید؟
(2)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب