ملحفه بافی هنری منسوخ شده در خوزستان
آثارنیوز: اهواز-ملحفه بافی با پیشینه ای 120 ساله، یكی از هنر- صنعت های بومی خوزستان بوده كه با مرگ سید علی زوار زاده آخرین ملحفه باف استان و پدر ملحفه بافی ایران، در سال 89 عملا منسوخ شد.
در متون كهن ایران باآنكه به صنعت پارچه بافی(نساجی) اشاره شده ولی در هیچ كجا اثری از 'ملحفه بافی' به نحو خاص وجود ندارد.
ملحفه یا روانداز بافی بعنوان یكی از رشته های بومی شوشتر شناخته می گردد و روایات بافندگان قدیمی استان گویای آن می باشد كه گرمسیری بودن اقلیم خوزستان و نیاز به رو انداز نازك در فصول گرم، مهم ترین دلیل تولید آن بوده است.
سرانجامِ مسیر پرفراز و نشیب ملحفه بافی شوشتر بعنوان مركز و تنها نقطه تولید این محصول در استان، آرام گرفتن در خاطره و یاد نسل قدیم و ملحفه بافان قدیمی این شهر بوده است.
اكنون ملحفه بافی در شمار رشته هایی است كه به جای تمركز بر رونق بازار و بازآموزش آن باید راههای احیای آن را بازگفت و همین احیا هم اگر صورت نگیرد، از آن چیزی جز پژوهش ها و نقل قول های كتبی و شفاهی پراكنده در تاریخ نساجی سنتی خوزستان نخواهد ماند.
**آخرین ملحفه باف خوزستان
هرچند هنوز هم خیلی از ملحفه بافان قدیمی ایران زنده هستند، ولی هیچ یك از آن ها در عرصه تخصصی خود یعنی ملحفه بافی فعال نیستند.
سید علی زوار زاده آخرین ملحفه باف خوزستان بود كه در سال 89 چشم از جهان بست. پدر، برادر و پدر بزرگ وی هم از ملحفه بافان شوشتر به شمار می رفتند. زوار زاده از 6 سالگی در كنار پدرش ملحفه بافی را آموخت و تا روزهای آخر عمر به آن مشغول بود. دو فرزند داشت ولی به قول همسرش، به علت وضعیت بغرنج فعالان این عرصه، مانع از حضور آن ها در این رشته شد.
عشق به ملحفه بافی سید علی زوار زاده را در این هنر-صنعت نگه داشت ولی ملحفه بافان بسیاری هستند كه فعالیت در زمینه های دیگر را به حضور در صنعت ملحفه بافی ترجیح دادند.
**شوشتر تنها مركز ملحفه بافی خوزستان
از دوره های بسیار دور، خوزستان با محوریت شوشتر یكی از مراكز مهم نساجی ایران به شمار می رفت و در هر دوره ای، شیوه جدیدی از پارچه بافی در آن ظهور كرده است.
اگرچه صنعت نازك بافی در شوشتر از قدمت زیادی برخوردار بوده ولی كاربرد این پارچه و هم آب و هوای شوشتر شرایط را برای تولید رو انداز با عرض زیاد و بافت نازك كه پیشتر وجود نداشته، فراهم نمود.
بافندگان قدیمی شوشتر از تاریخچه هنر ملحفه بافی در خوزستان اطلاعی ندارند ولی به قول زوار زاده آخرین ملحفه باف شوشتر، برادران بهبهانی دستگاه شلاقی ملحفه بافی را حدود 100 سال قبل از بغداد وارد ایران كردند.
گرچه نمونه این دستگاه كه امكان بافت پارچه با عرض زیاد را فراهم می كرد در اصفهان و یزد وجود داشته ولی در این شهرها این دستگاه برای بافت پارچه های گران قیمت مانند مخمل، به كار می ر فت.
تولیدات رو انداز شوشتر به مناطق همجوار مانند اهواز، بهبهان، دزفول و دیگر شهرهای كشور مانند تهران و همدان و همینطور برخی كشورهای عربی صادر می شد.
عباس رحیمی پژوهشگر عرصه صنایع دستی خوزستان در توضیح ملحفه بافی می گوید: برخلاف دیبا و حریر شوشتر كه از قرن ها پیش در سفرنامه ها و متون ادبی مختلف آورده شده، نام ملحفه بافی در هیچ یك از متون قدیمی برده نشده و پژوهشگران با استناد به همین مبحث بیان می كنند كه این هنر-صنعت قدمت زیادی در شوشتر ندارد.
وی ادامه می دهد: تاریخ دقیق راه اندازی اولین دستگاه ملحفه بافی معلوم نیست و تابحال در مورد زمان و دلایل پیدایش این هنر-صنعت گمنام، تحقیق جامع و منسجمی كه زوایای پنهان گذشته آن را آشكار كند صورت نگرفته است.
رحیمی در مورد ملحفه بافی در دیگر نقاط كشور توضیح می دهد: چند نمونه مشابه ملحفه در ایران وجود داشته كه مهم ترین آن ها شمد بوده كه در گذشته در استان های یزد، خراسان، مازندران و گلستان به صورت دستی و الان تنها در یزد به صورت بافت ماشینی تولید می گردد.
وی درباره هنر-صنعت ملحفه بافی در دیگر نقاط خوزستان می گوید: ملحفه بافی باآنكه از شوشتر به بهبهان و دزفول رفت ولی بعد از مدتی در آن جا منسوخ شد.
این پژوهشگر صنایع دستی یادآور می شود: ملحفه بافی حتی در مناطق اطراف شوشتر مانند گتوند و عقیلی هم رایج نبوده و مردمان این مناطق بیشتر بافته های عشایری مانند موج و جاجیم تولید می كردند.
رحیمی با اشاره به تفاوت بین ملحفه شوشتر با دیگر نقاط كشور توضیح می دهد: ملحفه شوشتر عرض بیشتر داشته و در هیچ جای كشور مانند آن بافته نمی شد؛ همینطور پودر گذاری ملحفه بافی شوشتر بر خلاف دیگپر نقاط ایران، به روش شلاقی بوده است.
وی افزود: ملحفه شوشتر، بدون طرح و نقش و سفید رنگ بوه و حاشیه یك سانتی متری سرمه ای یا سبز رنگ در چهار طرف آن وجود داشته و ملحفه یك نفره، دو نفره، رختخواب پیچ و آستر لباس همچون محصولات آن بوده است.
**زنان و فعالیت در عرصه ملحفه بافی
رضا محمدی جاجیم باف قدیمی شوشتر می گوید: در دوران كودكی در دهه چهل كارگاه های ملحفه بافی در زیرزمین ها اداره می شد و در بسیاری موارد بافندگان آن ها زنان خانواده بودند.
با استناد به قول های محمدی، به نظر می آید بیشتر بافندگان كارگاه های خانگی زنان بودند كه به علت ممنوعیت های شرعی(محرم و نامحرم) و اجتماعی در خانه های خود به تولید می پرداختند و محصولات آن ها توسط مردان شان در بازار به فروش می رسید.
**احیای ملحفه بافی از جانب میراث فرهنگی
شكرالله قاسمی معاون میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خوزستان در گفت و گو با ایرنا با تاكید بر تلاش این سازمان برای احیای این رشته می افزاید: میراث فرهنگی همواره در راه اندازی و احیای صنایع از دست رفته و فراموش شده بومی تلاش داشته و ملحفه بافی هم یكی از این رشته ها است كه بعد از حدود سه سال از تعطیلی آخرین كارگاه بافت آن در شوشتر برای احیا و راه اندازی مجدد آن اقدام شد.
وی در ادامه می گوید: اولین گام در راه احیای این صنعت بومی، چله كشی جدید كار بود كه با بهره گیری از دانش پیشكسوتان عرصه بافندگی در شوشتر با تلاش فراوان این مهم به دست آمد و بعد از آن ساخت دستگاه جدید فلزی، نصب و كار گذاری چله كشی جدید به روی آن انجام شد.
معاون میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خوزستان همینطور خاطرنشان كرد: در ادامه مسیر احیا از استاد كار بافندگی كه به بافت ملحفه آشنایی داشت دعوت شد و در آخر بعد از تلاشی چند ماهه، بافت ملحفه شروع شد.
وی می افزاید: از سوی اداره میراث فرهنگی مكانی ثابت در بازارچه افضل برای دستگاه در نظر گرفته شده كه تا زمان واگذاری این بازارچه به بخش خصوصی دستگاه در آن فعال بود و بعد از آن به مكان دیگری در قلعه سلاسل انتقال یافت.
قاسمی با اشاره به مشكل بودن مسئله آموزش رشته های بومی توسط استادكاران بیان می كند: همكاری نكردن استاد كار (به دلایل مختلف) برای آموزش و انتقال حرفه خود به نیروی جوان اغلب مهمترین مبحث در بحث اموزش است كه مانعی بر سر راه ترویج و توسعه این نوع صنایع بوده است.
**احیای بدون اصول ملحفه بافی
رحیمی پژوهشگر عرصه صنایع دستی خوزستان اما به احیای غیراصولی و ناپایدار هنر-صنعت ملحفه بافی و شكست این پروژه اشاره می كند.
وی عنوان می كند: تمام زیرساخت های موجود همچون نیروی انسانی، طراحی محصول، كارگاه و مواد اولیه وجود دارد ولی چون بدون رعایت اصول احیا صورت گرفت، نتیجه ای نداشته است.
این پژوهشگر عرصه ملحفه بافی می گوید: باآنكه مستندنگاری احیا و صدمه شناسی برای رشته ملحفه بافی صورت گرفت و راهكارهای آن هم عرضه شد ولی اداره میراث فرهنگی استان در احیای این رشته در شوشتر به آن توجه نكرد و بنابراین با وجود احیای این رشته و آموزش آن، كارگاه راه اندازی شده بدون هیچ فعالیت و تولیدی برپا هستند.
رحیمی با اشاره به دلایل منسوخ شدن رشته ملحفه بافی در شوشتر بیان می كند: راه اندازی كارخانه های صنعتی كه خود هم خیلی زود به ورشكستگی رسیدند یكی از دلایل نابودی هنر-صنعت ملحفه بافی شوشتر است.
وی در ادامه می گوید: عدم اصلاح فضای كارگاهی برای بافندگی و دیگر فعالیت های جانبی این صنعت، ساختار نامناسب مالی تولیدكنندگان ملحفه و دخالت غیرمنصفانه واسطه ها در بحث تامین مواد اولیه و فروش محصولات، دسترسی سخت صنعتگران به مواد اولیه باكیفیت، فعالیت كارگاه های صنعتی و رقابت محصولات آن ها با نساجی سنتی و ورود كالاهای مشابه خارجی همچون دلایل منسوخ بودن این رشته بوده است.
این پژوهشگر عرصه صنایع دستی بیان می كند: معرفی نشدن این این هنر-صنعت، نبود تبلیغات و منتقل نشدن این هنر به نسل جدید و بی تفاوتی تولیدكنندگان و نهادهای دولتی به بحث بازاریابی و بازدرای اصولی در داخل و خارج از كشور، بحث بیمه اشتغال و خدمات درمانی برای تولیدكنندگان این صنعت هم همچون دلایل بی علاقگی به فعالیت در این رشته و از بین رفتن آن بوده است.
وی یادآور می شود: تبلیغ، بازشناسی و مدسازی این محصول در سطح بین المللی، جلب همكاری فروشگاه های محصولات تولیدی صنایع دستی، فراهم شدن بستر مناسب برای عرضه ملحفه دستباف در نمایشگاه های داخلی و بین المللی و تنوع بخشی و به روز رسانی كاربرد محصولات همچون راهكارها برای احیای این هنر-صنعت است.
نخستین نشانه ها ازوجود پارچه منسوج در ایران، به چهار هزار سال قبل از میلاد در شوش خبرمی دهند. در حدود 2600 سال پیش(در دوران هخامنشیان) شوش همچنان در عرصه نساجی فعال بود و در زمان ساسانیان صنایع ایران همچون نساجی به اوج خود رسید.
در دوران اسلامی و در آثار برخی نویسندگان مانند اصطخری، مسعودی ابن حوقل و مقدسی به صنعت درخشان نساجی ایران همچون شوشتر و دیبای آن پرداخته شده است.
در دوران صفویه نساجی ایران به اوج خود رسید ولی در همان زمان با انقلاب صنعتی و ورود ماشین آلات به تولید(قرن 12) این فعالیت كاهش پیدا كرد و امروزه هم مدرنیته در كنار بی توجهی مسئولان امر سبب شده تا رشته های صنایع دستی استان یكی بعد از دیگری منسوخ شوند.
باید دید در ادامه این راه، اداره كل میراث فرهنگی خوزستان تا چه حد می تواند این هنر-صنعت را احیا كند و علاقمندان را به این صنعت جذب نماید.
9890/6002
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب