تخت فولاد در عصر دلگشا
به گزارش آثارنیوز، اصفهان گورستان ها می توانند یکی از جاذبه های گردشگری و مردم شناسی باشند به شرط آن که بکر و اصیل باقی بمانند؛ گردشگران در مناطق مختلف دنیا با تورهایی مواجهند که ایده های مختلفی را در شبانه روز برای بازدید از قبرستان ها اجرا می کنند.
تخت فولاد اصفهان هم به عنوان سومین قبرستان مقدس شیعیان که علما و عرفا و بزرگان بسیاری در آن مدفون هستند، یک جاذبه فرهنگی و گردشگری محسوب شده و تورهای مختلفی در آن اجرا می شود. ما هم در یکی از این تورها که با عنوان عصر دلگشا هر هفته در روز پنج شنبه و بصورت رایگان برگزار می گردد برای آرامستان گردی در تخت فولاد همراه شدیم.
مقبره بابا رکن الدین مقصد اول در برنامه گردشگری عصر دلگشا است که به همت مجموعه تاریخی، فرهنگی و مذهبی تخت فولاد انجام می شود. مقبره این عارف بزرگ که در ابتدای خیابان سعادت آباد واقع شده ساختمانی آجری با گنبدی کاشی کاری شده و مخروطی شکل است. در ابتدای ورود به این بقعه‌ی متبرک، مردی جوان، کفش های زائرین را یکی یکی جفت می کند و قبل تر ایوان بقعه را آب وجارو و منقلی از اسپند را آتش کرده است. مقبره هم موکت شده و زوار و گردشگران مشغول قرائت ادعیه هستند.
زهرا مظفری، یکی از راهنمایان این تور گردشگری در ابتدا وجوه تسمیه تخت فولاد را توضیح داده و می گوید: مسجد لسان الارض در آخر جوی آبی که در گلستان شهدا قرار دارد، یکی از وجوه تسمیه تخت فولاد است. مسجد لسان الارض یا زبان زمین، جایی است که گفته می شود به فراخوان خداوند پاسخ داده است. آرامگاه یوشع نبی هم در رو به روی این مسجد واقع شده که نشان میدهد قدمت تخت فولاد به قبل از اسلام بازمی گردد.
او ادامه می دهد: این مکان را آرامستان بابا رکن الدین هم نامیده اند، چونکه نخستین تکیه‌ی تولید شده در دوره ایلخانان و ۷۵۰ سال پیش در این قبرستان، این مقبره بوده است. وجه تسمیه دیگر این قبرستان، بابا فولاد است.
این راهنمای گردشگری می افزاید: مسعود بیضایی معروف به بابا رکن الدین که یکی از بزرگان عرفای قرن هشتم هجری است از بیضای شیراز به اصفهان مهاجرت کرد و در مکانِ مقبره که درگذشته خالی از سکنه بوده است، زندگی و تدریس کرده و در همین مکان هم به خاک سپرده می شوند. این ساختمان هم در دوره سلجوقی تولید شده است. در قرن هشتم تا دهم هجری قمری به افرادی عنوان «بابا» گفته می شد که پیر و مرشد بوده اند و سال ها بعد القابی همچون آیت الله و علامه و غیره به وجود آمدند.
مظفری با اشاره به زوار این مقبره می گوید: مردم در این مکان سوره یاسین تلاوت می کنند و علمایی مانند آیت الله کشمیری هم در هنگام مشکلات به این مقبره می آمدند و حاجت می گرفتند. علامه مجلسی و شیخ بهایی هم به این مقبره رفت وآمد داشتند. بنا بر این این مکان هنوز نزد مردم اصفهان جایگاه ویژه ای برای عبادت دارد؛ و حتی در گذشته پل خواجو را هم به نام پل رکن الدین هم شناخته می شده است.
وی در مورد قبور دیگرِ آرامگاه توضیح می دهد: در گوشه ای از این تکیه، حسن خان جابری انصاری که اصالتاً شیرازی است، دفن شده است. او به صدرالعلما شناخته می شده است و در دربار محمدشاه قاجار بوده است. بعد از سوءقصد به جانش به نجف مهاجرت کرده و تحصیل علوم دینی را پی می گیرد. روزنامه نگار هم بود و وصیت کرده بود که در تکیه بابا رکن الدین دفن شود. محمدعلی مازندرانی که معبر خواب بود، محمدتقی مازندرانی، محمدحسن نائینی از دیگر افراد شاخصی هستند در این تکیه مدفون اند.
این راهنمای تورهای تخت فولاد گردی ادامه می دهد: تا سال ۱۳۶۳ همچنان افراد در این قبرستان دفن می شدند، اما پس از آن فقط افراد شاخص و شهدا در این قبرستان مقدس دفن شده اند بنا بر این حدودا بعید است که سنگ قبری از این تاریخ به بعد در قبرستان ببینید.
مظفری در مورد علائمی که برمبنای جنسیت متوفی روی سنگ قبرها حکاکی می شده، توضیح می دهد: در گذشته که مردم سواد نداشته اند بجای نوشتن نام افراد بر روی سنگ قبر، علامت هایی روی سنگ قبر آن حکاکی می کردند. زن بودن متوفی را با دو بالشتک (برآمدگی) در پایین و بالای قبر و جنسیت مرد متوفی با تنها یک برآمدگی در بالای سنگ نشان می دادند. طرح شانه بر روی سنگ قبر اگر دوطرفه باشد به مفهوم زن بودن متوفی و اگر یک طرفه باشد به مفهوم مرد بودن آنست.
او به تفسیر نمادهایی که روی قبور حکاکی شده اند پرداخته و می افزاید: گل وبوته حکاکی شده بر سنگ قبر نماد بازگشت به باغ بهشت است. دست مشت شده روی سنگ قبر به مفهوم این است که دست متوفی از دنیا کوتاه شده است و به صورتی تذکر می دهد که به فکر آخرت باشید. نقش مهر و تسبیح که بر روی سنگ قبرها دیده می شود، به مفهوم تدین و ایمان قوی متوفی بوده است. نشانه هایی از شغل و پیشه متوفی بر روی سنگ قبر نقش بسته که سرگذشت مختصری از آنرا به ما نشان میدهد.
اما در طول مسیر با سنگ قبرهایی مواجه می شویم که نقش ابزاری از پیشه متوفی را در برگرفته اند. برای مثال قصاب بودن را با ساطور و چاقو، بافنده بودن را با طراحی دفتین و قیچی، آشپز بودن را با چاقو و وسایل آشپزخانه نشان داده اند. حکاکی روی سنگ مرمر هم که یکی از شکننده ترین سنگ هاست در این قبرستان با هنرمندی تمام دیده می شود.
مظفری می گوید: در قسمت جنوبی تکیه بابا رکن الدین چله خانه را می بینید که به یک قبر زنده شبیه است و مردم برای عبادت به آنجا می رفتند.
بعد از بازدید از تکیه بابا رکن الدین، با عبور از درختان اکالیپتوس که رنگ طلایی به خود گرفته اند، به طرف تکیه مادر شاهزاده حرکت می نماییم. در طول مسیر چهارطاقی یکی از بناهای ساسانی در تخت فولاد است را می بینیم. چهارطاقی گنبدی است که از چهار طرف راه دارد و مشابه محراب است.
مظفری می گوید: خاندان آقا نورالله نجفی یکی از خاندان های مدفون در تخت فولاد هستند. آقا مرتضی نجفی در یک تکیه خصوصی و کاشی کاری شده در جوار خیابان است و دیگر متوفیان این خاندان در تکیه مادر شاهزاده به خاک سپرده شده اند. تکیه مادر شاهزاده در اواخر دوران صفوی یا اوایل قاجار تولید شده است به نام تکیه آقا محمدصادق تخت فولادی (استاد مرحوم نخودکی) هم مشهور است. محمدصادق تخت فولادی هم در این تکیه مدفون است.
او ادامه می دهد: در تخت فولاد مسجد، آب انبار، چله خانه و چهارطاقی وجود دارد و این مکان محل دفن خوش نویسان و هنرمندان و عرفا و علمای بسیاری است که ما به قسمتی از آنان می پردازیم.
کیوان قاسمی هم که بیش از ۱۰ سال سابقه پژوهش و راهنمایی در تخت فولاد را داشته است، می گوید: درگذشته سکوهای پهن رو به روی درب این تکیه محل استراحت افراد و استقرار وسایل و کوله بار زائران بوده است. داربست های چوبی این بنا به بیرون کشیده شده است که جای خالی آنها بر تن ورودی بنا مشهود است. بمحض عبور از درب، سنگ آبی به چشم می خورد.
او می گوید: سنگ آب، کاسه بزرگ آبی است که توسط تکیه بان یا خادم پر از آب می شده و مردم برای رفع تشنگی یا ریختن آب روی قبور، از آن آب برمی داشتند. سنگ آب کارکردی چون سقاخانه دارد و هرچند که سقاخانه از قداست بیشتری در فرهنگ ما برخوردارست اما کارکرد هر دو آنها درگذشته یکسان بوده است.
قاسمی ادامه می دهد مردم برای شفای بیماران به تکیه مادر شاهزاده می آیند. محمدصادق تخت فولادی، سید زین العابدین موسوی خوانساری روضاتی، محمدتقی رازی مجتهد برجسته دوره قاجار و سرسلسله خاندان نجفی اصفهانی در این مکان مدفون اند. گفته می شود که مرحوم نخودکی تا ۱۱ سالگی نزد محمدصادق تخت فولادی شاگردی کرده است و پدر و مادر او هم در همین تکیه دفن شده اند.
این راهنمای گردشگری با اشاره به ضلع روبه روی درب ورودی که به یک راه پله به زیرزمین منتقل می شده است می گوید: درست است که حالا اتاق هایی برای عبادت در این مکان در نظر گرفته شده است اما چله خانه این بنا که درگذشته محل سیر و سلوک علاقه مندان به معنویت بوده است، سال هاست که مهروموم شده است و به ندرت برخی مواقع و در روزهای اعتکاف باز می شود.
قاسمی در پاسخ به پرسش از چرایی گود بودن برخی سنگ ها توضیح می دهد: شیخ عباس قمی و علامه مجلسی می گویند تا آن زمان که آب روی قبور هست عذاب از قبور رفع می شود. بنا بر این گذشتگان روی سنگ قبرها را گودی می کندند تا آبی که زوار روی سنگ می ریزند مدتی باقی بماند. همین طور گذشتگان اعتقاد داشتند که با ریختن آب روی سنگ قبور، مردگان آزاد می شوند و این هم علت دیگری است که برای شستن و ریختن آب بر روی قبور ذکرشده است.
بقعه ای که در مرکز تکیه است که دیواره های آن با حاجت ها و آرزوهای مختلفی، پرشده است. کسی روی دیوار آرزوی موفقیت در آزمون آرایشگری را داشته و دیگری از صاحب بقعه خواسته تا دعا کند که مهر پدر و مادر بر دل فرزندش بنشیند.
این راهنما توضیح می دهد: این بقعه که در مرکز تکیه واقع شده محل دفن مادر شاهزاده است که مریم بیگم نام دارد و سنگ قبر نفیس، ریزنقش و هنرمندانه اش، با شیشه ای محافظت شده است. مریم بیگم، زنی باتقوا و باایمان و دایه ی سیف الدوله، فرزند فتحعلی شان قاجار و حاکم اصفهان بوده است. مریم بیگم بانی مرمت و تعمیر این بنا بوده است و به شیخ محمدتقی وصیت کرده که بعد از مرگ در این مکان دفن شود. طبق تاریخی که بر روی سنگ نوشته شده است حدود ۱۹۸ سال از رحلت او گذشته و همچنان نام او زنده مانده است. پسری که او تربیت کرد هم یکی از حاکمان خوش نام اصفهان بود.
با خروج از درِ کوچک و انتهای تکیه‌ی مادر شاهزاده به سمت مقصد بعدی یعنی تکیه بیدآبادی حرکت می نماییم.
قاسمی در تکیه بیدآبادی می گوید: این تکیه محل دفن آقا محمد بیدآبادی یا علامه بیدآبادی است و در گوشه ای از این مقبره زیر پله ای وجود دارد که به زیبایی هرچه تمام تر طراحی شده است. او چراغ دار و مشعل دار مدارس علمیه در اصفهان عصر صفوی بوده است.
او ادامه می دهد: مشهور است که آقا محمد بیدآبادی در زمان حمله افغان ها به اصفهان، باوجودی که وضعیت مالی خوبی هم داشت، از همراهی با مردم ناتوان و تهیدست غافل نشد و برای هم دردی هرچه بیشتر با فقرا خوراکش تا ۶ ماه هویج بوده است، همین طور کرامات زیادی هم برای او ذکرشده است.
این راهنمای گردشگری خاطرنشان می کند: حوضچه ای در رو به روی این تکیه وجود دارد که مشابه یک گل پنج پر است و هرچند که نوساز است، اما سازنده قصد داشته که نمادی از پنج تن آل عبا را بسازد.
در ادامه، این تور گردشگری به سمت تکیه خوانساری ها حرکت می کند.
راهنمای تور گردشگری می گوید: این تکیه، به بقعه العلما و تکیه چهل مؤمن هم مشهور است. ۴۰ نفر از مؤمنان در تخت فولاد در این تکیه دفن شده اند و حدود ۳۲ نفر از این مؤمنان شناسایی شده اند. البته تنها ۳ نفر از مدفونین در این تکیه خوانساری بوده اند. لازم به ذکر است که این تکیه ۲ بار مورد تخریب قرارگرفته ولی تا حالا به طرق مختلف حفظ شده است. در میان مردم اصفهان نقل است که علت عدم وقوع سیل و زلزله در اصفهان، وجود این ۴۰ مؤمنی است که در این تکیه به خاک سپرده شده اند. البته در اذهان تعدادی از مردم این تکیه معروف به تکیه ۴۱ مؤمن است که خطاست و درحقیقت ۴۰ مؤمن اینجا دفن شده اند.
قاسمی در مورد آقا حسین خوانساری که یکی از مدفونین این تکیه است چنین بیان می کند: آقا حسین یکی از علمای عصر صفوی است که در این تکیه دفن شده است. در مورد این شخصیت باید اظهار داشت که شاه سلیمان صفوی امور کشور را در زمانی که به سفر می رفت به آقا حسین سپرد و بعد از رحلت آقا حسین هم این آرامگاه را به احترام او ساخت. آقا حسین دوست و رفیق خاندان مجلسی است و هم تراز آنان است.
این بنا چندین کتیبه‌ی نقاشی شده از دوده (ع) دارد که درحقیقت نقاشی های قهوه خانه ای هستند. واقعه کربلا، تصویری از پیامبر، امام حسین و امام حسین (ع) در این کتیبه ها به تصویر کشیده شده اند. زمینِ تکیه برخلاف دیگر تکیه های تخت فولاد تا قسمتی با فرش های قدیمی پوشیده شده که نشان میدهد که همچنان محل عبادت و راز و نیاز مردم اصفهان است. گفته می شود که امروزه هم افرادی برای قرائت دعای کمیل به این بنا مراجعه می کنند. این راهنمای گردشگری هم می گوید: زیر فرش ها قبور مؤمنانی است که این تکیه از آنان نام گرفته است.
مقصد آخر این تور گردشگری تکیه روضاتی است که به اسامی تکیه حسین آبادی ها و تکیه آقا میرزا محمدباقر هم مشهور است.
قاسمی می گوید: صاحب روضات صاحب کتاب روضات الجنات است که در شرح حال علماست و سید محمدباقر خوانساری هم به نام همین کتابش معروف به صاحب روضات شده است. گفته می شود که در دوره قاجار، ظل السلطان از صاحب روضات دعوت کرد و خواست به او زمینی هدیه کند. صاحب روضات در جواب گفت من خودم قطعه زمینی در توکل آباد دارم و دیگر به زمین نیاز ندارم. پس از مدت ها برای ظل السلطان سؤال می شود که این توکل آباد کجاست و چرا تا حالا در سال هایی که حاکم اصفهان بوده است، نامی از آن نشنیده است. بعد از اطرافیانش در این مورد سؤال می پرسد و متوجه منظور صاحب روضات می شود.
این راهنمای گردشگری در پاسخ به پرسشی از تفاوت بقعه و تکیه می گوید: تکیه ها در تهران و یزد و دیگر استانها فقط برای مجالس روضه خوانی و مناسبت های مذهبی استفاده می شوند اما تکیه هایی که در تخت فولاد اصفهان وجود دارند، هم محل دفن و هم محل برگزاری مجالس هستند. درحقیقت بجای این که محل دفن را مقبره تعریف کنند، به سبب این که آن مکان، محل برگزاری مجالس مذهبی هم بوده است آنها را تکیه نامیده اند؛ بقعه ها هم در تخت فولاد به طور معمول کوچک تر از تکیه ها هستند.
به گزارش آثارنیوز به نقل از ایسنا، این رویداد گردشگری با حضور اعضای این تور گردشگری در باغ طوبی به پایان رسید.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب