گفت و گو با تنها بازمانده خالق صابون بیرجندی در كشور؛
لوازم آرایشی كه حریف صابون بیرجندی نمی گردد
خراسان جنوبی صابون بیرجندی همان است که در زمان های قدیم جای تمام لوازم بهداشتی و آرایشی را پر کرده بود و در خانه هر بیرجندی آنرا می یافتی.
از هر بیرجندی که بپرسی، می شناسدش؛ آن زمان ها که تنوع وسایل آرایشی و بهداشتی به اندازه حالا نبود، در بیرجند، صابونی درست می کردند که در خانه هر بیرجندی می یافتی اش و برای داشتن موادی که در آن به کار می رفت سفیدی و لطیفی خاصی را به پوست هایشان می داد.
همین است که وقتی مادربزرگ می دید وسایل آرایشی زیادی در قفسه اتاقم است، می اظهار داشت: « اینها حریف صابون بیرجندی نمی شوند!» و صحبت می کرد از قدیمها، از آن زمان هایی که در سبد خرید مادرش همیشه یک صابون زرد رنگ و یا سفید رنگ بیرجندی بود و همان ها را دلیل سفیدی و درخشندگی پوست صورتش می دانست و سپس از من می خواست به جای این لوازم آرایشی گوناگون، صابون بخرم آن هم از نوع بیرجندی اش.
صابون سنتی بیرجندی از ترکیب سدر، کتیرا، روناس، چربی حیوانی مرغوب و مقداری سود سوزآور تهیه می شود و به قول طرفداران دائمی آن مانع ریزش و سفیدی موی سر می شود. قدیمی ها در ماه های گرم سال زیر آفتاب داغ تابستان کویر با دمای 50 درجه مبادرت به پخت صابون می کردند و زیرزمین خانه هایشان کارگاه پخت و پشت بام منازلشان محلی برای پهن کردن صابون بود.
ابتدا کتیرا را درون آب ریخته و به مدت چهار ساعت در آب حل کرده، سپس چوب های درشت سدر و روناس را جدا و با آب مخلوط می کنند. در ادامه روغن های حیوانی را داخل دیگ های بزرگ ریخته و شش بامداد آتش دستگاه روشن می شود و مواد به مدت 8 یا 9 ساعت با گرمای 50 درجه درون دستگاه روی حرارت قرار می گیرد تا مانند شیره انگور قوام یابد. پس از پخته شدن و قوام گرفتن، مواد به وسیله قامه دستگاه به درون تخته ها ریخته و روز بعد در ابعاد کوچک و بزرگ و با اشکال خاصی به وسیله چاقو برش داده می شود. پس از این مرحله قالب های صابون برای خشک شدن به پشت بام منتقل می شود و پس از شش روز که در معرض نور آفتاب قرار گرفت، کنار دیوار روی هم چیده می شود.
به سفارش مادربزرگ، برای خرید صابون که خبر کوشش برای ملی شدنش را شنیده بودن و ورد زبان مردم این شهر بود، به خیابان حکیم نزاری رفتم، یکی از خیابان های قدیم شهر که هنوز بافت قدیمی اش را حفظ نموده و کوچه های شیب دار و تنگش نشان از قدیمی بودنش و قدمتش از زمان هایی دارد که هنوز ماشینی در کار نبوده است.
به گزارش آثارنیوز به نقل از ایسنا، در ابتدای این خیابان آدرس مغازه ای قدیمی را به من می دهند، پیرمردی در مغازه نشسته و مشغول درست کردن قفسه های صابون است، او محمد حسن پیشکار است، همان که اسمش در کشور با نام تنها خالق صابون بیرجندی پیچیده، همان که هیچ کس بعد از بیشتر از نیم قرن هنوز نتوانسته جایش را بگیرد و هنرش را به صورت کامل بیاموزد.
وارد مغازه اش می شوم، مغازه ای کوچک و قدیمی که انگار همچون صاحبش سالهای زیادی از عمرش می گذرد و حادثه های بسیاری را در این خیابان دیده، از تظاهرات در خیابان مجاورش قبل از انقلاب تا روزهای جنگ تحمیلی که رزمنده ها در آن رفت و آمد می کردند.
بیش از نیم قرن کار سخت
می گوید این کار را از خانواه همسرش فرا گرفته و الان همراه همسرش در کارگاه کوچکی که دارند، فعالیت اندکی دارند چونکه سنی از آنان گذشته و این کار بسیار زمان بر و دشوار می باشد و نمی توانند مانند جوانی هایشان به آن بپردازند.
وی ادامه می دهد: البته حالا پخت زیادی نداریم چونکه این کار برای تابستان است، او از روزهایی می گوید که شب تا بامداد را در کارگاه همراه همسرش می گذرانده تا صابون به عمل آید، اما حالا جانی برایش نمانده.
خودش را بر روی صندلی قدیمی اش که با یک نگاه فهمیدم عمرش به 50 سال پیش برمی گردد جابجا می کند و ادامه می دهد: این کار از عهده هرکسی برنمی آید، ازاین رو جوان ترها نمی توانند این هنر را ادامه دهند.
وقتی از او پرسیدم که آیا این هنر را به فرزندانش انتقال داده با حالت نگرانی که درچهره اش نمایان است، می گوید: پسر جوانم که در جبهه شهید شد برایم دست کمکی بود چونکه هم یاد داشت و هم علاقه، اما از وقتی او رفته، حتی دامادم که علاقه بسیاری به این کار دارد هم از عهده انجام درست کار برنمی آید.
پیشکار با اعلان اینکه این کار، کار بسیار سنگین و پرزحمتی است، اضافه کرد: همسرم از زیادی زحمت کار، آرتوروز و روماتیسم گرفته و برایش ادامه کار دشوار می باشد چونکه از 5 سالگی پای دستگاه صابون پزی کار کرده است.
وی می گوید: وقتی به خواستگاری همسرم رقفتم و دیدم خانوادگی مشغول این کار هستند، خود هم بعد از ازدو. اج همراه او این کار را ادامه دادم و راضی بودم از این رزق حلال.
گرم صحبت بودیم که صدیقه خانم، همسر استاد پیشکار وارد مغازه شد، با دیدنم خوشحال شد و از اینکه صابون بیرجندی را معرفی میب نماییم خوشحال تر، روی صندلی کنار شوهرش نشست و افزود: این کار تمام توانم را از من گرفته است، اما دخترم تلاش بسیاری برای ملی و یا حتی جهانی شدن صابون دارد، ولی من دیگر رمق کار و ادامه این پیشه را ندارم.
وی از روزهای خوش کودکی برایم گفت؛ همان روزهایی که همراه مادر و خاله اش در خانه صابون می پختند و او با دست های کوچکش کمک دستشان بود تا اینکه بعد از سال ها خود استاد ماهری در این امر شد و سپس با همسرش که قبل از ازدواج با او آهنگر بوده، این کار را ادامه داد و الان 55 سال است که به صورت مستقل کار می کنند.
کاری از توان این زن و شوهر خارج است
وی که مرا دخترم صدا می کند، اظهار می کند: شش فرزند دارم که فرزند شهیدم از میان آنها هنر صابون پزی را یاد داشت، حدود 24 سال پیش پسرم شهید شد و از دستم رفت، او که رفت رونق کسب و کارمان هم رفت، اما خدارا شکر راضیم.
وی اضافه کرد: آن وقت ها به واسطه اخلاق خوب پسر شهیدم و مهارتی که در کار داشت فروش بیشتری داشتیم؛ حالا تنها قدیمی ها و بازاری های قدیم از ما می خرند و صابون ما را معرفی می کنند گویی در بین انبوه مغازه های پر زرق و برق جدید گم شده ایم، اما فقط به خاطر مشتری های قدیمی این کار را ترک نمی نماییم.
هزینه هایی که از شنیدنشان کف می کنی
می گوید: سود این کار به هزینه مواد اولیه و هزینه کارگرهایش نمی ارزد چونکه کتیرا کیلویی یک میلیون و 200 هزار تومان و سدر کیلویی 120 هزار تومان شده و در عوض ما صابون را کیلویی 55 هزار تومان می فروشیم، حال هزینه دستگاههای تولید هم که بماند.
وی با اعلان اینکه اگر هزینه ها به این شکل زیاد باشد، نمی توانم این کار را سال آینده انجام دهم، اضافه کرد: پختن صابون احتیاج به کار بسیاری دارد چونکه باید حواست باشد که طبقه طبقه نشود؛ ازاین رو کار هرکسی نیست.
او از روزهای قبل از انقلاب می گوید که صابون بیرجندی را در تهران برای آزمایش بردند، اما به سبب اینکه جوان بود و به قول خودش عقل امروز را نداشت کاری برای معرفی بیشترش نکرد.
صدیقه خانم ادامه می دهد: چندی قبل حتی ایرانی ها ساکن کشورهای دیگر مانند آلمان و بلژیک از این صابون خرید کرده اند و الان خوشحالم که راه برای ملی شدن این هنر دست بیرجندی فراهم گشته است.
جوان ها حوصله این کار سخت را ندارند
اکنون این زن و شوهر 80 ساله بیمه ندارند و بعد از بیشتر از 50 سال کار، هنوز چیزی در دست برای گذران خود ندارند و این یک غم بزرگ در زندگیشان است، اما باز هم راضیند و شاکر خداوند، باوجودی که درد تمام وجودشان را گرفته، دردی به وسعت کار شبانه روزی در این سال ها.
وی اضافه کرد: فرد دیگری نمی تواند این کار را درست انجام دهد چونکه از ترکیب سدر، کتیرا، روناس، چربی حیوانی مرغوب و مقداری سودسوزآور تهیه می شود و تنها افراد قدیمی این رشته از آن اطلاع دارند و زمان پختش را می دانند، می خندد و می گوید شما جوان ها حوصله به عمل آوردن صابون را ندارید.
صدیقه خانم اظهار نمود: بیشتر صابون های موجود در بازار مواد شیمیایی دارند، اما این صابون هیچ گونه مواد شیمیایی ندارد، چشم را نمی سوزاند و اثرات بدی روی بدن نمی گذارد.
تلاش برای تکمیل پرونده ملی شدن
سید احمد برآبادی، مسئول حوزه پژوهش و مطالعات اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی، به خبرنگاران می گوید: برپایه تحقیقات انجام شده «محمدحسن پیشکار» تنها فرد باقی مانده در خراسان جنوبی و مشغول تهیه و تولید صابون سنتی است که او هم تمایل چندانی به همکاری ندارد، البته فرد دیگری در مود هم مبادرت به تهیه این صابون ها به روش سنتی می کرد اما با عنایت به بیماری، قادر به ادامه کار نیست.
وی ضمن اشاره به اینکه صابون سازی از مشاغل قدیمی خراسان جنوبی بوده، ادامه می دهد: پژوهش ها و اقدامات اولیه انجام شد و الان در حال مستندسازی هستیم و پس از این مرحله باید فیلم تدوین، پرونده تکمیل و به شورای ثبت ارسال شود؛ در صورت تأمین اعتبار این پرونده تا آخر سال جاری تکمیل و به مرکز ارسال می شود.
موانعی سر راه ملی شدن
امیر انوری مقدم، کارشناس حوزه پژوهش و مطالعات اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی هم به ایسنا می گوید: صابون سازی جزء مشاغل سنتی بوده و دارای مزیت هایی است، اما به لحاظ سنتی در میراث فرهنگی ناملموس تعریف شده است.
وی با اعلان اینکه چند سالی است میراث فرهنگی در کنار توجه به آثار و ابنیه تاریخی به میراث معنوی هم توجه خاصی دارد، اضافه کرد: تابحال میراث فرهنگی درگیر بناهای تاریخی بوده و یک دهه شده که روی بحث میراث ناملموس کار می کند که به فراموشی سپرده شده اند.
کارشناس حوزه پژوهش و مطالعات اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی از ثبت ملی صابون بیرجندی در آینده نزدیک اطلاع داد و اظهار داشت: مدت دو سال و نیم است که با افراد مختلف درگیر ثبت این پرونده و رفع کردن موانع پیش رو هستیم.
انوری مقدم افزود: حالا اندکی برای هنرمند پیشکسوت این هنر دشوار می باشد که تغییر مسیر دهد و کار چندین و چند ساله شان را کمی بروزتر کنند و از فناوریهای جدید استفاده کنند.
وی اضافه کرد: حالا در بازارها بیشتر صابون همدان مطرح است، چونکه تبلیغات این محصول به خوبی صورت گرفته و صابون بیرجندی هم برای مطرح شدن نیازمند تبلیغات بیشتر و بسته بندی بهتر است.
کارشناس حوزه پژوهش و مطالعات اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی در مورد بیمه کردن هنرمندان این عرصه، خاطرنشان کرد: سازمان در سطح کلان برای بیمه هنرمندان فعالیت می کند و دست ما نیست چونکه به بودجه ها در سطح ملی مربوط است.
کارشناس حوزه پژوهش و مطالعات اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی بیان نمود: هنوز دولت نمی تواند این افراد را تحت پوشش بیمه قرار دهد و لازم است شرکتهای دانش بنیان روی این مساله ورود پیدا کنند تا برندسازی و بازاریابی فراتر از استان شکل گیرد.
انوری مقدم با اعلان اینکه بازاریابی خوبی در مدت طولانی ساخت این صابون شکل نگرفته است، افزود: برای توسعه کارگاه ها باید با علم روز پیش رویم، حتی بر روی صابون باید برش هایی صورت گیرد تا قالب ها هم اندازه شود و یا حتی نام بیرجند را روی آن حک کرد تا با نام بیرجند به فروش رسد.
وی با اعلان اینکه حتی باید صابون در رنگ های مختلف تولید کرد تا مشتری پسند شود در حالیکه حالا تنها با یک رنگ تولید می شود، خاطرنشان کرد: بعد از ملی شدن، اصول نوین را باید در تولید این صابون به کار برد تا بازار پسند و جهانی شود.
این صابون با تمام ابهتش در زمان های قدیم، حالا با از بین رفتن و یا کهولت تنها سازنده اش رو به نابودی و فراموش شدن است و این در حالیست که در مدت بیشتر از نیم قرن که این صابون در بیرجند تولید می شده، هیچ کاری برای ملی شدنش با نام بیرجند صورت نگرفته و نهایتا آوازه اش در این سال ها تنها در استان های مجاور پیچیده و بس. حال با ملی شدنش شاید راه برای بازاریابی و ثبت برند هموار شود، پیش از اینکه خیلی دیر شود.
منبع: آثارنیوز
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب